Hoogwater belangrijk voor de riviernatuur
2023 was het natste jaar ooit. Er viel in het najaar en in de winter extreem veel neerslag, zowel in Nederland als in de ons omringende landen. Met als gevolg deze winter langdurig hoogwater in de rivieren. Bij hoogwater komt de rivier in beweging en dat is precies waar de riviernatuur op floreert.
Water minder vrij spel
De ambitie van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW) is het in stand houden van veerkrachtige en grote wateren in 2050. De basis hiervoor is het versterken van natuurlijke processen die op gang komen door het rivierwater zoals erosie en sedimentatie. Hoewel deze processen als geheel sterk zijn afgenomen, worden ze bij hoogwater goed zichtbaar.
Weinig ruimte voor natuurlijke dynamiek
Door de aanleg van de Afsluitdijk en de polders, normalisaties van de rivieren en het bedijken van overstromingsgebieden heeft het water tegenwoordig veel minder vrij spel meer in de rivieren. Zowel de rivieren als het uiterwaardengebied zijn flink ingesnoerd en vastgelegd door dijken, kades en stenen oevers. Processen zoals erosie en sedimentatie treden daardoor veel minder op terwijl de ecologische waterkwaliteit van rivieren en de typische riviernatuur daar sterk van afhankelijk zijn. De natuurlijke leefgebieden ontstaan niet meer vanzelf en de aanwezige leefgebieden nemen af in kwaliteit en omvang.
Verplaatsing van sediment
De typische riviernatuur in de uiterwaarden is aangepast aan het ritme van het water gedurende de seizoenen. Hoewel erosie en sedimentatie veel minder plaatsvinden dan vroeger, wordt er bij hoog water nog steeds zand en slib verplaatst. Ook organisch materiaal in de vorm van zaden, blad, hout, strooisel, humus worden door het water opgetild en elders neergelegd.
Langdurig hoogwater leidt tot een verplaatsing van een grotere hoeveelheid sediment en organisch materiaal dan een kort hoogwater. Grof zand wordt dichtbij de hoofdstroom op de oevers afgezet en vormen daar hoger gelegen oeverwallen. Op deze zandafzetting komen bijzondere plantengemeenschappen voor (zogeheten stroomdalgraslanden) met soorten als Goudhaver, Sikkelklaver en Geoorde zuring. Periodieke overstroming van deze oeverwallen is nodig zodat de bodem niet verzuurt. Het fijnere sediment (slib) bezinkt, tezamen met vele zaden, in de lagere delen van de uiterwaard. Allerlei pionierplanten (van het Habitattype slikkige oevers) profiteren hiervan; denk aan Bruin cypergras, Slijkgroen of Klein vlooienkruid.
Hoge waterstanden
Tegelijkertijd zorgen langere periodes van inundatie voor een grotere toevoer van organisch materiaal vanuit de uiterwaarden naar het rivierwater. Dat gaat hierdoor ook richting IJsselmeer en randmeren. Voor de bedijkingen en het afvoerregime die we nu kennen, waren langere periodes van rivierinundaties normaler. Voor de IJssel - Vechtdelta geldt dat deze winter niet alleen de rivierafvoeren hoog waren, maar dat ook het IJsselmeerpeil langdurig erg hoog was.
Door de vele regen is de Overijsselse Vecht ver buiten de oevers getreden en dat is belangrijk. De Vecht stroomt door de kalkarme en inmiddels sterk verzuurde zandgronden van Oost-Nederland. De bron van de Vecht is echter kalkrijk. Bij overstromingen infiltreert dit kalkrijke water in de ondergrond waardoor de bodem minder zuur wordt.
Door de hoge waterstanden van het IJsselmeer werden ook de waterstanden in de Beneden IJssel, het Ketelmeer en het Zwarte meer bij enkele stormen hoog opgestuwd. Dit heeft ervoor gezorgd dat de rietmoerassen in deze regio flink doorgespoeld zijn. Opgehoopt organisch materiaal (rietstrooisel) zal daardoor uitgespoeld zijn. Het organische materiaal komt hierdoor vrij en beschikbaar als voedingsstof voor het aquatische systeem en de rietlanden worden vitaler waar rietvogels als de grote karekiet van profiteren. Zonder hoge wateren in de winter hopen plantenresten zich op tussen het riet. Het gevolg hiervan is dat de rietmoerassen elk jaar iets hoger komen te liggen en langzaam verdrogen.
Systeemingrepen voor een veerkrachtige IJssel
Vanuit de PAGW wordt er onderzocht welke systeemingrepen er genomen moeten worden om te werken aan de PAGW-doelstellingen voor het rivierengebied, zo ook in de hotspot IJssel - Vechtdelta. De inzet is om onder meer ingrepen te doen waardoor meer natuur profiteert van de waterdynamiek, de verplaatsing van sediment en het organisch materiaal. Het hoogwater laat zien dat de rivier deze waardevolle eigenschappen nog bezit. Nu nog ruimte om te groeien.
Bij meer ruimte voor erosie en sedimentatie wordt langdurig hoogwater niet als een probleem gezien. Het rivierensysteem en ook een delta zoals de IJssel-Vechtdelta is van nature sterk dynamisch waardoor de natuurlijke successie telkens teruggezet wordt door processen zoals overstroming, erosie en sedimentatie. Successie is een proces waarbij een merkbare verandering in de soortensamenstelling binnen een habitat plaatsvindt.
Natuurlijke processen
Door het uitzonderlijke langdurige hoogwater in de afgelopen winter hebben we meerdere natuurlijke processen in werking zien treden. Door een meer robuustere inrichting en herstel van ecosystemen in het rivierengebied zullen ook bij minder hoog en langdurig hoogwaters deze gewenste processen vaker in werking treden!
